กรมส่งเสริมการเกษตร หนุนแปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล จังหวัดเชียงราย ใช้เครื่องจักรการเกษตรลดต้นทุน พัฒนาคุณภาพ แปรรูป และลดเวลาทำงาน พร้อมอัดฟางก้อนขาย และใช้ประโยชน์ด้านเกษตร ปศุสัตว์ และพลังงาน ตามนโยบาย Chiang Rai Zero Burn Model ให้เกษตรยุคใหม่ ร่วมใจหยุดเผา เดินหน้ายกระดับเป็นศูนย์ผลผลิตและจำหน่ายเมล็ดข้าวคุณภาพครบวงจร
“ข้าว” ถือเป็นพืชเศรษฐกิจที่สำคัญของประเทศไทย นอกจากจำเป็นและสำคัญต่อการดำรงชีวิตแล้ว ข้าวยังเป็นแหล่งสร้างรายได้แก่เกษตรกรไทยปีละจำนวนมาก แต่หลายพื้นประสบปัญหาด้านการตลาดและราคาตกต่ำ รวมถึงไปภัยธรรมชาติและต้นทุนการผลิตที่สูงขึ้น กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ โดยกรมส่งเสริมการเกษตร จึงเข้าดำเนินการส่งเสริมและสนับสนุนให้เกษตรกรรวมกลุ่มจัดตั้งเป็นแปลงใหญ่ข้าว เพื่อถ่ายทอดองค์ความรู้การจัดการแปลง เทคโนโลยีลดต้นทุน แก้ปัญหาขาดแคลนเมล็ดพันธุ์ดีและต่อยอดแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์เพื่อรองรับความต้องการของตลาด และยกระดับเกษตรกรผู้ปลูกข้าวให้มีการวางแผนการผลิต การเก็บรักษา การจำหน่าย และแปรรูปผลิตภัณฑ์ให้สอดคล้องกับภาวะการตลาดในแต่ละฤดูกาล
แปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล อำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย เป็นอีกกลุ่มเกษตรกรที่กรมส่งเสริมการเกษตร โดยสำนักงานเกษตรจังหวัดเชียงราย และสำนักงานเกษตรอำเภอเชียงแสน สนับสนุนให้มีการรวมตัวกันและจัดตั้งเป็นศูนย์ข้าวชุมชน ตั้งแต่ปี 2556 มีสมาชิกแรกเริ่มจำนวน 32 ราย เนื่องจากประสบปัญหาขาดแคลนเมล็ดพันธุ์ข้าวคุณภาพดีและต้องการยกระดับเป็นการทำนาข้าวปลอดภัย ลดการใช้สารเคมี และในปี 2560 จึงจัดตั้งเป็นแปลงใหญ่ เพื่อผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวคุณภาพดี ปัจจุบันมีนายธนาณุวัฒน์ จันฟอง เป็นผู้จัดการแปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล มีสมาชิก 38 ราย พื้นที่เพาะปลูกรวม 898 ไร่
ว่าที่ร้อยตรี ดุจเดี่ยว วงศ์ภักดิ์ เกษตรจังหวัดเชียงราย กล่าวว่า แปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล เป็นการต่อยอดจากความสำเร็จของแปลงใหญ่ข้าวกลุ่มเกษตรกรผู้ปลูกข้าวคุณภาพบ้านสันหลวงอำเภอแม่จัน ได้รับการสนับสุนนจากภาคเอกชน โดยเฉพาะบริษัทคูโบต้า ที่สนับสุนนงบประมาณและเทคโนโลยีการเกษตรเพื่อใช้ในกระบวนการผลิตทั้งหมด ตั้งแต่การเพาะต้นกล้า การใช้รถดำนา การใช้โดรนพ่นน้ำหมักชีวภาพและน้ำยาต่าง ๆ การใช้รถเกี่ยวข้าว และการใช้รถอัดฟางก้อน เพื่อให้เกษตรกรได้ใช้พื้นที่แปลงนาหลังเก็บเกี่ยวปลูกพืชใช้น้ำน้อยได้ต่อไป และไม่ให้เกิดการเผาตอซังข้าวเหมือนเมื่อก่อน อันเป็นไปตามนโยบาย Chiang Rai Zero Burn Model ที่รณรงค์ให้เกษตรยุคใหม่ ร่วมใจหยุดเผา หรือหยุดเผาได้ 5 ดี ประกอบด้วย อากาศดี ดินดี รายได้ดี สุขภาพดี และสิ่งแวดล้อมดี ดังนั้นการทำนาสมัยใหม่ จึงจำเป็นต้องใช้เครื่องจักรควบคู่ไปกับแรงงานคน เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการผลิต ลดต้นทุน เพิ่มความคล่องตัว ความสะดวกสบาย ลดระยะเวลาในการผลิต และนำไปวัสดุเหลือใช้ไปต่อยอดด้านอื่น ๆ ได้
“แปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล นอกจากมีความโดดเด่นด้านเมล็ดพันธุ์ดีมีคุณภาพแล้ว ยังโดดเด่นเรื่องการแปรรูปผลผลิตด้วย โดยมีการนำข้าวที่เหลือจากการจำหน่ายทั่วไปหรือนำข้าวที่ไม่ผ่านคุณภาพไปผลิตเป็นคราฟต์เบียร์ (Craft Beer) ส่วนฟางข้าว ก็นำไปใช้ด้านปศุสัตว์ เช่น เป็นอาหารให้โค กระบือ และอัดเป็นฟางก้อน จำหน่ายก้อนละ 35 – 60 บาท ส่วนพื้นที่ที่ไม่มีปศุสัตว์ นำไปใช้เพาะเห็ดฟาง ทำปุ๋ยหมัก และใช้คลุมหน้าดิน นอกจากนี้ฟางยังใช้ผลิตชีวมวล เป็นเชื้อเพลิงในการผลิตภาคอุตสาหกรรม และใช้ผลิตถ่านชีวภาพ (ไบโอซาร์) ได้ด้วย” เกษตรจังหวัดเชียงราย กล่าว
ด้านนายธนาณุวัฒน์ จันฟอง ผู้จัดการแปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล กล่าวว่า ดำเนินการตามนโยบายแปลงใหญ่ 5 ด้าน มาตลอด นั่นคือ การลดต้นทุน เพิ่มผลผลิต พัฒนาคุณภาพ บริหารจัดการแปลง และจัดการด้านตลาด หลังเข้าร่วมโครงการระบบส่งเสริมเกษตรแบบแปลงใหญ่ ในปี 2560 – 2561 สามารถลดต้นทุนรวมในการผลิตข้าวเจ้าและข้าวเหนียว ได้ร้อยละ 14 และในปี 2562 – 2565 สามารถลดต้นทุนรวมการผลิตได้ถึงร้อยละ 34 จากต้นทุนเดิมในห้วงปี 2559 ขณะเดียวกันยังสามารถเพิ่มผลผลิตข้าวเจ้าได้ถึงร้อยละ 8.7 และเพิ่มผลผลิตข้าวเหนียวได้ร้อยละ 2.8 อีกด้วย โดยสมาชิกบางรายได้สามารถผลิตข้าวได้จำนวน 600 – 700 กิโลกรัมต่อไร่ จากเดิมผลิตได้เพียง 500 กิโลกรัมต่อไร่
ในปี 2565 สมาชิกแปลงใหญ่ได้พัฒนาคุณภาพเมล็ดพันธุ์ข้าวและผลิตข้าวได้มาตรฐาน GAP จนได้รับรางวัลการประกวดข้าวหอมมะลิ ประเภทรายบุคคลและสถาบันเกษตร นอกจากนี้ยังมีการต่อยอด โดยการแปรรูปเป็นข้าวกึ่งสำเร็จรูป ข้าวแพ็คสูญญากาศขนาดเล็ก เพื่อทำเป็นของขวัญหรือของชำร่วย มีการนำข้าวไปผลิตเครื่องดื่มมอลต์และสาโท จากข้าว กข.6 (ข้าวพันธุ์ดีศรีดอนมูล) ส่วนฟาง ใช้เป็นอาหารเลี้ยงสัตว์ ทำเป็นก้อนอิฐจากฟางข้าว หรือก้อนเห็ด นอกจากนี้เมื่อสีข้าวแล้ว ยังได้รำหยาบ รำละเอียด ปลายข้าว และแกลบ สามารถใช้ประโยชน์หรือขายได้ทุกส่วนไม่มีเหลือทิ้งเป็นขยะแต่อย่างใด (Zero Waste)
ส่วนการตลาด ผู้จัดการแปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล กล่าวว่า ได้จับมือกับภาคเอกชน ทำโครงการตลาดนำการผลิต มีการทำสัญญาซื้อขายล่วงหน้าเพื่อผลิตเมล็ดพันธุ์ไปจำหน่ายตามความต้องการของตลาด ทั้งข้าวจ้าวและข้าวเหนียว ซึ่งทำให้ได้ราคาดีและผลผลิตไม่ล้นตลาด เป็นการวางแผนการตลาดล่วงหน้า เพื่อให้สมาชิกแปลงใหญ่มั่นใจว่า เมื่อถึงเวลาขายข้าวจะได้ราคาที่ตกลงกันไว้อย่างแน่นอน โดยคุณภาพข้าวและเงื่อนอื่น ๆ ต้องเป็นไปตามข้อตกลงและสัญญาซื้อขาย
“สำหรับทางรอดและทางออกของชาวนาในปัจจุบันและอนาคตนั้น ได้ร่วมกับภาครัฐและเอกชนที่เป็นเครือข่าย ร่วมกันผลักดันแปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล เป็นศูนย์เพาะพันธุ์กล้า เพื่อจำหน่ายให้กับเครือข่ายและเกษตรกรทั่วไป โดยเริ่มมีคำสั่งซื้อจากภาคเอกชนมาบ้างแล้ว ซึ่งจะเป็นโอกาสให้ชุมชนมีช่องทางจำหน่ายข้าวได้ดียิ่งขึ้น และในอนาคตทางกลุ่มมีเป้าหมายที่จะผลักดันให้เป็นศูนย์ผลผลิตและจำหน่ายเมล็ดข้าว ข้าวคุณภาพแบบครบวงจรในอนาคต” ผู้จัดการแปลงใหญ่ข้าวศูนย์ข้าวชุมชนตำบลศรีดอนมูล กล่าว
